اشاره به موضوع

به قرآن و ادبيات علاقه فراواني دارم به طوري كه هميشه از كلمات و معاني و شعر و شاعري بهره مند بوده ام ، يادم نمي رود كه در دانشگاه يك درسي به نام ادبيات فارسي داشتم و هر زمان استاد مربوطه اموزش را شروع مي كرد و معني عبارات و اشعار را روايت مي كرد بسيار احساس خوبي پيدا مي كردم .

امروز مشغول سرچ موضوعي در زمينه قران بودم و به مقاله بالا رسيدم . ناگفته نباشد كه انسان با كمك تجربياتي از جنله كتاب هاي اسماني ، ادبيات و حتي كتاب هاي انگيزشي كه امروزه در بازار فراوان يافت مي شود مي تواند زندگي خويش را به بهترين شكل اداره نمايد و به موفقيت هاي فراواني دست يابد .

فصلنامه تخصصي سبك شناسي نظم و نثر فارسي (بهار ادب)
علمي – پژوهشي
سال پنجم – شماره اول – بهار 1391 -شمارة پياپي 15

شگردهاي استفاده سعدي از آيات قرآن
( 67 – 78 ص(

2 ، الهة آبين 1 اُميد مجد(نويسنده مسئول)
تاريخ دريافت مقاله : 18/5/90
تاريخ پذيرش قطعي : 19/10/90

چكيده :
شاعران و نويسندگان پارسيگوي در اشعار و آثار خود به طـرق گونـاگون از آيـات و مفـاهيم
قرآني بهره بردهاند و ديدگاه قرآني در آثارشان نفوذ چشمگير و قابل توجهي داشته است . شـيخ
اجل سعدي شيرازي نيز از جمله شاعراني است كه بدليل آشنائي كامل با قرآن كريم ، بهره هـاي
زيادي از اين كتاب آسماني در آثار خود برده و توانسته گفتار خود را هرچـه بهتـر و دلانگيزتـر
جلوه دهد . شيوه سخن و گفتار سعدي در آثارش از جهات مختلف قابل بررسي و تعمق ميباشد و
ما در اين مقاله سعي بر آن داشتهايم كه به انـواع شـگردهاي اسـتفاده سـعدي از آيـات قـرآن
بپردازيم و پاسخگوي اين سوال باشيم كه آيا سعدي در بهرهگيري از آيات قرآن همچون شـاعران
ديگر عمل نموده و يا اينكه علاوه بر شگردهاي معمول و شناخته شده ، شيوههاي ابتكاري ديگري
را نيز مدنظر قرار داده است ؟ به عبارت ديگر در پي آنيم كه ببينيم آيـا سـعدي در ايـن زمينـه
روشهاي را از خود خلق نموده كه تنها منحصر به خودش باشد يا خيـر؟بـراي بررسـي تغييـرات
احتمالي تفسيري در شعر سعدي به چهار تفسير مرجـع زمـان سـعدي تحـت عنـاوين تفسـير
كشاف،نسفي ، سورآبادي و مفاتيح الغيب نيز مراجعه شده است .

مقدمه :
همانگونه كه در چكيده مطرح شد سوال اساسي اين پژوهش اين ميباشد كه آيا سـعدي
در كاربرد آيات قرآن در آثار خود به شگردهاي شناخته شده بسـنده نمـوده يـا شـگردهاي
خاص ديگري را نيز پيش چشم داشته است ؟
حضور قرآن در آثار سعدي به چند شكل بارز است كه در اثناي مقاله به تـك تـك آنهـا
اشاره ميشود . چنانكه ميدانيم نخستين كتابهائي كه پيرامون مباحث بلاغي تأليف شد ، بـر
. ادبيت قرآن چنان آشكار است كـه علمـاي 1 آن بود كه اعجاز و بلاغت قرآن را نمايان سازد
اسلام از ميان علوم بايسته در فهم قرآن ، علم لغت و ادب و شعر عربي را نيز برشمردهانـد :
« چاره اي نباشد آنرا كه خواهد در تفسير تصنيفي كند از آنكه از همه علوم كه ايـن كتـاب
(قرآن) متضمن آن است …. با بهره باشد خصوصاً علم ادب يعني لغت ، نحوة تصريف و علـم
نظر و بلاغت و صنعت شعر ….»(ابوالفتح رازي ، تفسير، 1/4-5 .(
باري شعرا و نويسندگان پارسي از ديـر زمـان از قـرآن و حـديث در سـخن خـود بهـره
بردهاند، براي مثال ميتوان به نمونههائي كه صاحب ترجمان البلاغه ذيل « في معاني الآيات
بالابيات» ذكر كرده ، اشاره كرد. در اين فصل رادوياني ابياتي را از رودكي نقـل كـرده اسـت
كه به تأثير از آيات قرآن سروده شده :« و يكي از جملة صناعات آنست كي شاعر بيتي گويد
كي معني وي نزديك بود بمعني قول خداي عزّ و جلّ ، چنان كي در محكم كتابسـت قـول
تعالي : منها خلقناكم و فيها نُعيدكُم .
رودكي گويد :
چنانكه خاكسرشتي بـه زيـر خـاك شـوي

بنــات خــاك و تــو انــدر ميــان خــاك آگــين

چنانكه از اين بيت منقول از رودكي آشكار ميشود ، استفاده از عبارات قرآنـي از ابتـداي
ظهور شعر رسمي و درباري فارسي وجود داشته و در سـبك عراقـي بـه اوج خـود رسـيده
است؛ چنانكه بهاءالدين خرمشاهي تحقيق كـرده اقتباسـها و تضـمينهاي مولانـا از قـرآن و
اشارات و تلميحات او به آيات و عبارات قرآني به حدود چهار هزار آيه ميرسد و بنا بر تحقيق
او در ديوان حافظ كما بيش پنج هزار بيت ميتوان يافت كه به هفتصد تا هشتصـد تلمـيح و
تصريح به آيات و شخصيتهاي قرآني وجـود دارد . بنـابراين سـنت بهـره گيـري از قـرآن ،

به لفظ يا معني پيش و پس از سعدي وجود داشـته و نكتـة مـورد محـض در ايـن نوشـتار
شگردها و روشهاي خاص سعدي در بهره گيري از قرآن است .

سعدي و ديگران :

علاوه بر آنكه قرآن معيار فصاحت و بلاغت است و شاعران و نويسـندگان بـا اسـتفاده از
آيات و احاديث توانائي خود را در سخنوري به نمايش ميگذارنـد ، بـا استشـهاد بـه قـرآن و
سخن معصوم تأثير سخن خويش را افزون ميكنند ؛ زيرا استشهاد بـه قـرآن داراي خاصـيت
قانع كنندگي و پذيرش مخاطب است . بنابراين استفاده از قرآن و حـديث پـيش از سـعدي
بيشتر جنبة تأكيدي و استشهادي داشته و به منظور بازداشتن از عملي يا ترغيب به كاري ،
بكار گرفته ميشد و گنجاندن آيه يا حديث بدان جنبة مسكت ميبخشيد . با نگاهي به اشعار
خاقاني و انوري و ناصر خسرو و بسياري ديگر اين نكته آشكار ميشود كـه ايـن سـخنوران از
قرآن براي تائيد سخن خود – كه معمولاً جنبة تعليمي و اندرزي داشته – استفاده ميكـرده
اند . بنظر ميرسد اولين بار سعدي بود كه از آيات قرآن به اين شيوه خاص بهره برده است و
با نگاهي ادبي به جملات قرآني از آنها تصاوير شعري ساخته ، في الواقع شعرا و نويسـندگان
پيش از سعدي كتاب و سنت را بعنوان وسيلهاي مؤثر در اثبات هدف يا تأكيد در بيان امري
بكار ميگرفته اند و هيچگاه بر آن نبودند تا از جملات قرآن تصـوير شـعري بسـازند . شـايد
بتوان از ميان شعراي پيش از سعدي ، نظامي را مستثنا كرد ، البته اين اسـتثنا بـدان معنـا
نيست كه نظامي نيز توانسته يا خواسته مانند سعدي و با ايجاز كلام قرآن تصويرسازي كند،
بلكه مقصود آنست كه داستانها و روايات قرآن دستماية بسياري از تصـاوير خيـالي منظومـه
هاي نظامي شده است كه از آن ميان ميتوان به توصيفات و تشبيهات بسياري كه در ابتداي
هر منظومة نظامي دربارة معراج پيامبر و كيفيت آن آمـده ، اشـاره كـرد. نكتـة ديگـر آنكـه
استفاده از كتاب و سنت معمولاً در آثار حكمي و عرفي و ادب تعليمي مرسوم بوده است نـه
ادب غنائي و احساسي ، ولي سعدي با اعجاز و خلاقيت خاص خود از قرآن در بيان مضامين
غنائي نيز بهره گرفته است .

انواع شگردهاي استفاده سعدي از آيات قرآن عبارتند از :
1 -استفاده مستقيم همراه با لفظ عربي:
اين شيوه بدينگونه ميباشد كه شاعر يا نويسنده عين آيه مورد نظر يـا جزئـي از آنـرا بـا
لفظ عربي ، در كلام خود ميگنجاند و به توضيح مفهوم و موضوع مورد نظر ميپردازد كـه بـا
آيه نيز تناسـب دارد . اسـتفاده از ايـن شـيوه منحصـر بـه سـعدي نيسـت بلكـه شـاعران و
نويسندگان ديگر نيز در آثار خود بوفور از اين روش بهره بردهاند . براي روشن شدن مطلـب
چند مثال از آثار سعدي ذكر ميكنيم :
*«يكي بر سر راهي مست خفته بود و زمام اختيار از دست رفته ، عابـدي بـر وي گـذر
كرد و در آن حال مستقبح او نظر كرد . جوان از خواب مسـتي سـربرآورد و گفـت :اذا مـروا
باللّغو مرّوا كراماً (گلستان ، ص 220 (
اشاره دارد به آية :
« والّذينَ لا يشهدونَ الزّور و اذا مرُّوا بِاللّغوِ مرُّوا كراماً». (72 /فرقان)
* بزرگي را پرسيدم از سيرت اخوان صفا گفت :آنكه مراد خاطر ياران بر مصالح خـويش
مقدم دارد و حكما گفته اند :برادر كه در بند خويش است ، نه برادر و نه خويش است …

2 -استفاده مستقيم بدون لفظ عربي:
اين شيوه نيز مانند شيوه قبلي در ميان همه شاعران و نويسندگان رواج داشته و منحصر
به سعدي نبوده است . در اين روش شاعران و نويسندگان تنها معني و مفهوم آيه مورد نظر
را كه با كلام خودشان تناسب دارد در گفتار خود به صورت مستقيم ذكـر ميكننـد ؛ بـدون
اينكه به لفظ عربي آيه مورد نظر اشاره نمايند . بدليل كثرت مثال در اين مورد فقـط بـذكر
چند نمونه اكتفا ميشود. مانند :
*همــين كــام و نــاز و طــرب داشــتند

به آخر برفتند و بگذاشتند(بوستان،بيـت 301(
« كَم تَركوا من جنّات و عيونٍ» (25/دخان)
* زيـــان ميكنـــد مـــرد تفســـيردان

كـــه علـــم و ادب ميفروشـــد بـــه نـــان
(بوستان،بيت 1180 (
«اشترّوا بِايات اللهِ ثمناَ قليلاً» (9/توبه)
به ذكرش هرچه بيني در خـروش اسـت

دلـي دانـد در ايـن معنـي كـه گـوش اسـت
(گلستان ، ص 105 (
« يسبِّح للّه ما في السموات و ما في الارضِ» (1/تغابن)
*جوانمرد و خوشخوي و بخشـنده بـاش

چــو حــق بــر تــو باشــد تــو بــا بنــده بــاش
(كليات ،ص 1182 (
«أحسن كَما أحسنَ اللهُ الَيك» (77 /قصص)

*عزيــزي و خــواري تــو بخشــي و بــس

عزيــــز تــــو خــــواري نبينــــد ز كــــس
(بوستان ، بيت 3915 (
«تُعز من تشاء و تُذل من تشاء» (26 /آل عمران)
3 -تغيير دادن كاربرد آيه :
اين شيوه همانگونه كه از نام آن برمي آيد بيانگر اينست كه شاعر و يـا نويسـنده ضـمن
ذكر قسمتي از لفظ عربي و يا معني و مفهوم آيه ، آنرا تغيير كاربردي ميدهد ، يعني مفهوم
و موضوع خاصي را كه آيه در مورد آن بيان شده ، دچار دگرگوني ميكند و با موضوع خـاص
خود تطبيق ميدهد . اين شگرد در ميان شاعران و نويسندگان ديگر بنـدرت كـاربرد داشـته
ولي در سعدي تكرار زيادي دارد .
اين شگرد خاص ، خود به دو بخـش تقسـيم ميشـود يكـي اسـتنباط ذوقـي و ديگـري
استفادة طنز آميز از آيات.

3-1 استنباط ذوقي:
در اين روش شاعر يا نويسنده مفهوم و معني آيه را در مورد موضوعي كـه ميخواهـد بـه
بيان آن بپردازد ،تغيير ميدهد و به مفهوم اصلي آيه و اينكه چه كسي و يا چه موضوعي بكار
برده شده توجهي ندارد بلكه تنها از واژههاي آيه مورد نظر براي توضيح بيشتر موضوع خـود
استفاده ميكند .
* بتهديــد اگــر بركشــد تيــغ حكــم
بمانند كروبيان صم و بكم(بوستان ،بيـت 25(
«صم بكم عمي فَهم لا يرجعون» (18/بقره) اين آيه بنابر تفاسير قرآن در مورد كافران و
منافقان آمده است . چنانكه در تفسير كشاف شرح داده شده :
« تســميه تشــبيها بليغــا لا اســتعاره لأن المســتعار لــه مــذكور و هــم المنــافقون»
(كشاف،ج1،ص77 (
ولي سعدي آنرا بصورت مثبت و در مقام تحير و تعجب براي كروبيان بكار برده است .
*عجب نيست اين فرع از آن اصـل پـاك

كه جانش بر اوجسـت و جسـمش بـه خـاك
(بوستان، بيت 172 (
كه اشاره به آية 24 سورة ابراهيم دارد : «كلمةً طيبةً كشجرةٍ طيبةٍ اَصلُها ثابـت و فَرعهـا
ميداننـد ولـي 1 في السماء)«/ابراهيم). در اين آيه در تفاسير قرآن ، كلمه طيبه را توحيد
سعدي آنرا براي مدح ممدوح خود بكار ميبرد.

طنز 2-3
اين شگرد تا حدودي شبيه به استنباط ذوقي ميباشد با اين تفاوت كه شاعر و نويسـنده
در اين مرحله پا را فراتر گذاشته و آيات را براي بيان گفتار طنزگونه خود در كلام ميگنجاند
و آنرا براي بيان مسائل طنزوار خود بكار ميگيرد ولي نه با آن مفهوم و شأن نزول اصلي آيـه
بلكه آيه را متناسب با كلام و موقعيت مورد نظر تغيير ميدهد كه شيوه ايست بسيار خاص و
مشكل ، چراكه شاعر يا نويسنده بايد آنرا بگونه اي در متن و شعر خود بياورد كه خواننده نه
تنهـا از خوانـدن آن دچـار سـردرگمي و حيـرت نشـود بلكـه از آن لـذت دو چنـدان هـم
ببرد؛همچون :
زن بـــــد در ســـــراي مـــــرد نكـــــو
زينهـــــار از قـــــرين بـــــد زينهـــــار

هـــم در ايـــن عـــالم اســـت دوزخ او
و قنــــــا ربنــــــا عــــــذاب النّــــــار
(گلستان،ص 203 (
سعدي مصراع چهارم را كه برگرفته از آية 201 بقره اسـت ، بصـورت طنـز بـراي زنـان
ناسازگار بكار برده است كه تناسبي با شأن اصلي آيه ندارد!
* ابلهي را ديدم سمين،خلعتي ثمين در بر و مركبي تازي در زير و قصبي مصري بر سر،
كسي گفت : سعدي چگونه همي بيني اين ديباي معلَم بر اين حيوان لا يعلم؟
گفـــتم : قـــد شـــابه بـــالوري حمـــار

عجلاً جسـداً لَـه خـوار)گلسـتان،ص281(
مصراع دوم اين شعر در قرآن در مورد گوساله پرستي قوم موسي بعد از رفتن او به كـوه
طور ميباشد ولي سعدي آنرا بگونه اي طنزوار براي فرد توصيف شده آورده است .
* خطيبي كريه الصوت خود را خوش آواز پنداشتي و فرياد بيهده برداشتي،گفتي نعيـب
غراب البين در پرده الحان اوست يا آيت انَّ انكر الأصوات در شأن او (گلستان ،ص325 .(كه
قسمت آخر عبارت سعدي برگرفته از آية 19 لقمان است: «واغضُـض مـن صـوتك انَّ أنكـر
الأصوات لصوت الحمير» . در تفسير سورآبادي آمده است : «و فرود آر آواز تو – آواز هرچند
تواني برمدار كه آن عيب باشد- بدرستي كه زشت تـرين و ناخوشـترين آوازهـا ، آواز خـران
است تا خلق بدانند كه بلندي آواز فخر نيايد خاصه در باطل» (سورآبادي،ج 3،ص 1912 (
سعدي در اين بيت شأن نزول اين آيه را خطيبي كريه الصوت دانسته كه تناسبي با اصل
آيه ندارد.
4 -بافت غنائي
يكي ديگر از بهره گيريهاي ذوقي سعدي از آيات

قـرآن ، كـاربرد اصـطلاحات و عبـارات
قرآني در غير بافتي است كه در قرآن بكار رفته :

بوي پيراهن گمگشتة خود ميشنوم گر بگويم همه گويند ضلالي است قديم(كليات)
در اينجا تركيب «ضلال قديم» از آية 95 سورة يوسف اقتباس شده اسـت :«انّـي لاجـد
ريح يوسف لولا تُفندون قالوا تااللهِ انّك لفي ضلالك القديم». برخي اينگونه كاربردهاي قرآني
را نوعي تلميح شمرده اند (براي مثال نك: حلبـي،48:1371 ،(امـا بنظـر ميرسـد عـلاوه بـر
تلميح بايد وجه ديگري را نيز براي اينگونه ابيات قائل شد و آنچنان كه گفتيم اقتباس است؛
يعني استفاده از يك پيش مـتن در بسـتر و معنـايي جديـد . در اينجـا سـعدي از داسـتان
حضرت يوسف كه در قرآن جنبة هدايتگري و انذار دارد بهره گرفته و تركيب «ضلال قديم»
را در بستري غنايي و عاشقانه بكار برده است . از اينگونـه در كليـات ديـوان سـعدي بسـيار
ميتوان يافت .
مــرا هــر آينــه خــاموش بــودن اوليتــر
و مــــا ابــــرّءي نفــــس و مــــا ازكّهــــا

كه جهل پيش خردمند عـذر نـادان اسـت
كه هرچه نقل كنند از بشر در امكان است
(كليات : ص 442 (
كه اقتباس است از آيه 53 سوره يوسف «و ما ابرّءي نفسي انَّ النفس لامارةٌ بالسوء الا مـا
رحم ربي….»
مــرا شــكيب نميباشــد اي مســلمانان

كه اقتباس از آية 6 سوره كافرون است.
ز روي خــوب،«لكــم ديــنكم ولــي ديــن»
(كليات: ص 645 (

نيز ابيات :
بـه تشـنيع و دشـنام و آشـوب و زجـر
چنـــان تـــنگش آورده انـــدر كنـــار
ســپيد از ســيه فــرق كــردم چــو فجــر
كـــه پنـــداري الليـــلُ يغشـــي النهـــار
كه در ذيل عنوان استنباطهاي ذوقي نيز به آن اشاره شده بود.
5 -حل يا تحليل
سعدي گاه آيه يا حديث را بطور ناقص و با تغيير وزن آن در شعري گنجانده اسـت ؛ بـه
اين نوع استفاده از آيات قرآني كه در اصطلاح به آن حل يا تحليـل (بـاز كـردن ، گشـودن)
ميگويند در آثار شعراي پيش از سعدي ، علي الخصوص در ديوان انوري و ناصر خسـرو نيـز
ديده ميشود و شايد بتوان گفت سعدي در اين شيوه دنباله رو اسـتادان پـيش از خـود بـوده
است . تحليل را بوفور ميتوان در كليات شمس و مثنوي مولوي نيز يافت مانند اين ابيات :
در«لا احب الافلين»پاكي زصـورتها يقـين

در ديــدههــاي غيــب بــين هــر دم ز تــو تمثالهــا
(گزيده غزليات شمس، ص2

اي يوسفخوشنام ماخوشميروي بر بام ما

«سقاهمربهم»خوردندونامو ننگگم كردند

«انـــا فتحنـــا» الصـــلا بـــازآ ز بـــام از در درآ
(همان ، ص14 (
چــو آمــدنامــة ســاقي چــه نــام آورد مســتان را
(همان،ص 33 (
اشاره دارد به آيه « وسقيهم ربهم شراباً طهوراً 76/21 .
اكنون نمونههائي از شعر سعدي :
حكيمي گفتش اي نادان چه كوشـي
در ايــــن ســــودا بتــــرس از لــــوم لائــــم

كه تعبير «لوم لائم» با اندك تغييري از آيه 54 سورة مائده اقتباس و تحليل شده اسـت
:«…يجاهدون في سبيل االله و لا يخافون لَومةَ لائمٍ».
دادار غيبــــدان نگهبــــان آســــمان
سـبحان مـن يميـت و يحيـي و لا الـه
رزاق بنــــده پــــرور و خــــلاق رهنمــــا
الّـــا هـــو الّـــذي خَلَـــقَ الارض و الســـماء

ابيات فوق حل آيات زير است :«لا اله الا هو يحيي و يميت فامنا باالله و رسوله …» اعراف
158 و همچنين آية 3 سورة نحل : «خَلَقَ السموات والارض بالحق تعالي عمـا يشـركونِ» و
آية 100 سوره انعام:«سبحانه و تعالي عما يصفون». چنانكه ملاحضه ميشود شاعر تركيـب و
وزن چند آيه را در بيت تغيير داده است .

نتيجه :
سعدي در اشعار خود به پنج شيوه از آيات قرآن استفاده كرده است :
1 -استفادة مستقيم همراه با لفظ عربي 2 -استفادة مستقيم بدون لفظ عربي 3 -تغييـر
دادن كاربرد آيه كه خود به دو دستة استنباطهاي ذوقي و استفادة طنزگونه تقسيم ميشـود.
4 -استفادة از آيات در بافت غنائي 5 -استفاده از قرآن بصورت صفت بديعي حل يا تحليل .
از ميان شيوههاي فوق ، استفادة طنزگونه از آيات قرآن و نيز استفاده از آيـات در بافـت
غنائي تا پيش از سعدي سابقه نداشـته و از ابـداعات اوسـت؛ امـا سـاير شـيوههـا در اشـعار
پيشينيان سعدي نيز ديده شده است .